Kızderbent mübadilleri, belirgin bir Rumeli ağzı ile konuşmaktadır. Özellikle 1. ve 2. kuşak mübadiller arasında bu ağız özellikleri hala belirgin biçimde korunmaktadır. 3 ve 4. kuşak mübadillerde bu konuşma agzı yavaş yavaş kaybolmaktadır.

Ağız özelliklerinin başlıcaları özetle şöyledir:

1. “ğ” söylenirken; eğer kelimenin içindeyse yutularak konuşulur. Örneğin, “yağmur” yerine “yamur” gibi. Bu telaffuzda “ğ” harfinden önceki   sesli  harf biraz uzatılarak söylenir.

2. “ğ” söylenirken, eğer kelimenin sonundaysa ya da bazen “y” olarak konuşulur. Örneğin, “dağa çıkmak” yerine “daya çıkmak” gibi.

3. “h” sessizi genellikle “yutulur”. Örneğin, “hüseyin” yerine “üseyin” ya da ”mustafa” söylenirken” mıstava ”olarak telafuz edilir.

4. “r” hafleri, kelime içinde sessizlerin önünde kullanılırsa yutulur, ya da “ğ” harfinin telaffuzunu andıran bir sesle söylenir. Örneğin, “bardak“                  yerine  “badak” ya da “kırmızı” yerine “kımızı” gibi.

5. Kelime sonundaki “r” harfi yutulur ya da “ğ” gibi telaffuz edilir. Örneğin “kar yağdı” yerine “ka yadı“

6. Şimdiki zaman eki “yor” çoğunlukla “o” harfi kullanılarak kısaltılır. Örneğin “koşuyor” yerine “koşoru” ya da “yazıyor” yerine “yazoru” gibi.

7. “h” harfi kelime ortasında veya sonunda kullanılırken genellikle yutulur. Örneğin “kahroldu” yerine “karoldu” ya da bahtsız” yerine “bahsız” gibi. “Sabah” yerine “saba” da iyi bir örnektir. Bu örneklerde “h” harfinden önceki sesli harf biraz uzatılarak telaffuz edilir.

Kızderbent li mübadiller arasında seslenme ünlemleri de belirgin bir farklılık gösterir. Genellikle bir bayana seslenirken kullanılan “mari” sözcüğü bunlardan en yaygın olanıdır. “mari ana!“, “Ayşe mari“,’‘mariko” örneğinde olduğu gibi. “mari” sözcüğü nadiren bir erkeğe seslenirken de kullanılır, ancak bu, kısmen bir ağız alışkanlığı ile yapılan ve büyük olasılıkla hatalı bir kullanımdır. Erkeklere seslenirken çoğunlukla “a be” kullanılır. “a be Mıstava” gibi.

Birçok Rumeli Türk ağzında olduğu gibi kızderbent li mübadiller de cümlelerinin sonuna “be yav” vurgusu yaparlar. “Be yahu” söyleyişinin halk ağzı ile kısaltılmışı olan bu vurgu, söylenen cümleye bazen kesinlik anlamı katar, bazen şaşkınlı, bazen de kızgınlık anlamı ekler. Sırasıyla:

“Ali’yi dün gödüm, sapasağlamdı, nasıl ölmüş be yav?“

“Hasan çok biloru be yav!“

Örneklerinde olduğu gibi.

Çok kullanılan bir sesleniş de cümle başlarında kullanılan ve “hemen şimdi” anlamına gelen “te şincik” söyleyişidir. “Murat te şincik buradaydı, nerii gitti bu, baksanıza” örneğinde olduğu gibi.

“te” söyleyişi, “hemen” anlamında başka kelimelerle beraber de kullanılır. �tebe burada�”te koşun bakalım, arabaya yetişelim.” gibi.

“te” söyleyişi bazen hafif alaylı bir anlamı da cümleye yükler”Bre” seslenişi hala çok yaygındır. “Gelin bre“, “bre Osman ” gibi. Çoğunlukla ikileme kullanılan “breh breh” ise bu seslenişin bozulmuşu olup şaşkınlık ifade eder. “Breh breh, köpek tam dokuz encek yapmış” kızderbentli mübadiller arasında artık çok az kullanılan bir ünlem de “aan?” söyleyişidir. Çoğunlukla söylenen bir sözü duymayınca ya da anlamayınca kullanılır. Yaygın Türkçe “ha?” söyleyişinin karşılığıdır. “Aan? Ne dedin?” gibi.

Mübadiller “bakim” kelimesini çok kullanırlar. “Koşun bakim, yetişecek mi?” ya da bir ikileme, “Bakın bakalım Hasan evde mi” gibi.

Mübadiller arasında bazı akrabalık tanımlayan kelimeler de diğer yörelerden farklılık gösterir. “Teyze” yerine “Tete“, “Yenge” yerine “aba“, “erkek çocuk” anlamında “kızan” en bilinenleridir. Yine yenge anlamında kullanılan “kadinge” sözcüğü artık kaybolmak üzeredir.

Kızderbent mübadilleri büyük veya bütün kelimeleri yerine “koca” kelimesini kullanırlar. “koca bir tavşan tuttum” ya da “koca gün güneşin altında çalıştılar” gibi.

Ağız özellikleri ve kelime üretmekte Rumcanın etkisi Ege mübadillerine oranla çok daha azdır. Ancak yine de yabancı bir dilden alıntıymış gibi duran sözcükler de vardır. İlistir (süzgeç), mostralık (şaklabanlık, zevzeklik), andaval (aptal, salak) gibi örnekler verilebilir.

kızderbent mübadillerinin konuşmalarında çok yer verdiği bir söyleyiş biçimi de küçültmelerdir.

Tıpkı Anadolu Türkçesi’nde “Ahmetçik” oldugu gibi  mübadillerin kullandığı küçültmeler de daha çok sevgi anlamı katar. Bu anlamda kullanılan küçültmelerin; gözbebeği gibi sevilen, üzerine titrenen kişileri ifade ettiği görülür. “Hava serinledi, Kızancıklar üşüyecek” cümlesinde olduğu gibi. Mübadillerinin halk kahramanı olan Debreli Hasan, 1. kuşak mübadilleri arasında “Hasancık” olarak adlandırılmaktadır.

Küçültmeler nadiren acıma ifade etmek için de kullanılır. “Ayşe Tetecik çok ihtiyarlamış.” Cümlesinde olduğu gibi.

KIZDERBENT LİSANINDA SIKÇA KULLANILAN KELİMELER VE DEYİMLER

A

Aba :Abla

Abe: dur anlanında ,çümkü.(abe dursana gibi)

Aga : Abi, bey, kendinde büyük erkek kişi

Amut: armut

Ananın örekesi (var mı) : Saçmasapan konuşanlara tepki için kızgınlıkla söylenir.

Alambuu: ıhlamur

Aran : Tütün kurutmak için kullanılan çoğunlukla ahşaptan yapılmış büyük askı

Aran yolu: tütünlerrin güneşte açıldığı, yağışlı havalarda kapatıldığı ahşap raylar üzerine kurulu düzenek

Aral:büyük çuval

Arem: evin bahçesi

Analta: ahşap evlerin alt katı

Andaval: kolayca kanan aptal bön budala

Ankas:şakadan yapılan hareket veya söz

Aşeri : Yaramaz,haylaz

Alık :Saf, aptal

Apiş:yok

Atte:gezmeye gitmek

Aydin:haydi, acele acele

Aysene deyin: Acele edin anlamında

Aysene: Hadisene, çabuk olsana

Ayan ayan : Yavaş yavaş

Andaval : Beceriksiz

Antiri:gömlek elbise üst giyim

Arem :evin bahçesi

B

Baacık: Kaplumbağa

Buba: baba

Bıçkı:ağaç,karşılıklı iki sapı bulunaniki kişi tarafından kullanılan testere

Bıldır : geçen yıl

Biliç : Piliç, civciv

Biliğ:bilmek hatırlamak

Biloru:bilen

Boorek : ineklerin yazın sinek isırması sonucu koşması

Bore : evin bacası

Bore başı : odadaki şömine(ocaklık) üzerindeki raflar

Borye : yengeç

Boşve:ilgilenme,bırak gitsin.

Bölce : fasülye

Bözürük: Büyükçe ve kalınca bir yılan cinsi

C-Ç

Canavaa : Kurt

Candıma : Jandarma

Çak gelmek / Çak gitmek: Hemen o an için , tam o sırada

Ceryan:elektirik

Çançuk : çekiç

Çelek : tek boynuzlu veya kırık boynuz

Çente: çent etmek:parçalamak

Çembe: Baş örtüsü, eşarp

Çevre: Mendil

Çak gelme/çak gitme : Gayret edilmesine rağmen son anda yetişememe, geç kalma anlamında

Çimmek : suda yüzmek

Ceci: çalışkam

Cingen : Çingene

Civiz :ceviz

D

Dare : Çevre, etraf

Davar:keçi koyun sürüsü

Değirmende yoğurt öğütmek: �n akıllısı deemende yuut üüde�

Dırık : Zayıf

Dibek : bulgur ögütme taşı

Dikgel .çivi : Tütün ya da benzeri bitkileri toprağa dikmekte kullanılan bir tarım aleti

Diren : Üç çatallı, saman savurmak için kullanılan bir tarım aleti

Dube:dursana ,dur

Düve : henüz doğum yapmamış dişi sıgır hayvanı(inek)

Düvermek:söylemek

E

En camısı : En iyisi anlamında bir söyleyiş

Eşkere : Açık seçik

Encek : Kedi – Köpek yavrusu yavrulamak :yerine de enceklemek kullanılır.

Ezva:kibrit

F

Fasil: fasulye

Farfara:agızı kalaba, geveze

Farmason:müsrüf kazanılan bir şeyi çabuk harcama

Fetoz: esarp baglama biçimi

Folka: yünde yapılan mont gibi giyilen ceket

Fişkilemek : Fitnelemek

Fişetka : diri canlı hareketli

G

Gaza : dut agacı(meyvesi)

Gaza gibi durmak: Düşecek gibi durmak, sağlam tutunmamak

Gı(ı)ta : göğüsün boyum ve çeneye dogru olan kısmı

Gızılcık: kızılcık

Gırnata:çalgı

Gidişmek : kızışmak,uygun olmayan davranışlar

Girebi: Küçük boylu, eğik ağızlı balta

Göbelek : Mısır koçanının taneleri alındıktan sonra geriye kalan kısmı

Göğsünde ak kıllar bitsin: Ömrün çok olsun

Gocuk : Palto

Göğsünde ak kıllar göresin: Bilhassa, küçük çocuklarının yaşlarının uzun olması dileğini anlatan bir söyleyiş

Göm erik : Bir çeşit mürdün eriği

Güre : Yabani, evcil olmayan

Günii: Güneş gören yer, araz

H

Haçan: Madem ki

Hanalta: Eski köy evlerinde ev halkının oturduğu bölümün altında bulunan bodrum, çoğunlukla ahır olarak kullanılırdı.

Hanay : Antre, evin çoğunlukla koridoru biçimindeki giriş kısmı

Harem: bahçe, evin önü, evin dışı, evin bahçesi

Haplak : Yumurtadan yeni çıkmıış ve tüyleri dökülmemiş kuş yavrusu (Mecazi olarak çok acemi)

Haşlak:çabuk pişmiş ,az pişmiş

Horanda : Aile bireylerinin tamamı

Haydin : Haydi (birden fazla kişiye seslenilirken “hadinin” denir.)

Hani:Nerede

I-İ

Ilgın : Bir çeşit söüt ağacı

Ismık : Çekingen

Isla:sulamak

İlistir : Süzgeç

İnge:çoçuk ninnisi

İncik : Bacağın etli kısmı

İnci: incir

İçe: Eski köy evlerinin oturma odası

İşkil:kuşku

İşkilli : Aşırı kuşkucu, (işkillenmek, kuşkulanmak anlamında kullanılır)

İtiya:Yaşlı

J-K

Karıştımalık: Kargaşa nizamın bosulması . İsyan

Karantiri: siyah ilk okul önlüğü

Kancık : dişi köpek (argoda gancıklık etmek kalleşlik yapmak anlamında da kullanılır)

Kadinge: yenge (daha çok ihtiyar yenge)

Kapçık ağızlı : Büyük ağızlı, geveze (argo)

Kakavan:kendini beyenmiş düşüncesiz,aptal,budala

karabobo:böğütlen

Kalambok horozu gibi şişinmek: Böbürlenmek (Kalambaka: Kavalada bir köy/kasabaİsmi)

Kavi:besili,şimam

Kaari / Kaaricime: Artık, bundan sonra

Kavraşa:sevilen bir şeyi hızlıca paylaşmak  kapış kapış yapmak

Kaykılmak:arkaya doğru yaslanmak

Keçesini sudan çıkarmak: Kendi sorununu kendisi çözmek, bir işi başarabilecek yapıda olmak

kestene :kestane

Kepengi : Merdiven üstünü örten kapak

Kuruluk : Evlerin avlusunda bulunan ve depo olarak kullanılan, genellikle ahşap üzerine teneke çatılı yapı (saçak da denir.)

Kıran : Yerleşim alanı dışında kalan araziler

Kıran girmek: Hayvanlarda fazla ölüm olması

kılıf : mısır koçanı

kızışmak:sert zorlu bir durum olmak,şiddetlenmek huysuzlaşmak

Kirez: kiraz

Kadınge: Yenge

kapçık:mısır koçanının dış yapragı

Kapçık agızlı:gereksiz yere konuşan

Koca gün: Bütün gün , gün boyunca

Koloçko: Kuluçkaya yatan ya da civcivleri olan tavuk

Kopça : Düğme

Kopu : kapı

Kovun: kavun

körpe : Ergenliğe erişmemiş çocuk

Köstek kesmek: Yeni yürümeye başlayan çocuklardan ikisinin ayaklarını iple bağlıyarak         Yarıştırmak

Kızan : (erkek) Çocuk

Küfe: Büyük sebet. hayvan gübresini taşımak için yapılan dikdörtgen kare şeklinde yapılan altan açılabilen kutu

Kulba : Kulübe

Kumpi : Patates, patatesle yapılan yemek

L – M �N

Liyen:leğen

Mamuçka:bir şeyi beyenmeme  şişinme

Manca: Kertenkele

Mancar : Yenilen ve yemeği yapılabilen otlar

Mari:seslenme ünlemi (örnk:ayşe mari)

Martini : tabanca

Masaf : yerde yemek yenilen tepsi

Maşatlık : Müslüman olmayanların mezarlığı

Maşraba: Bardak biçiminde, Kulplu büyükçe çanak, maşrapa

Mazınga : Çok ekşi

Meret : İşe yaramaz, kötü

Meci: bir komşuya yardıma giderek işyapmak

Misika : Doymak bilmeyen, çok yiyen

Mintan : Gömlek

Misi : mısır

Mıhsıçtı: Çok cimri

Muasandra:yatak konulan yer,yüklük

Moruk : ihtiyar

Mosturalık : Yaramazlık, kötülük, maskaralık

No: Lor,Çökelek

Nacak : Küçük balta

Nema : Niçin, neden

O – Ö

Öreke: Yün eğirmekte kullanılan bir çeşit ucu çatallı sopa

P – R

Palas pandaras : Apar topar, Alel acele, tam hazır olmadan

Pantul:pantolon

Palak:su sürahisi.maşraba

Pali:aşağılık kimse (küçüseme için kullanılır)

Pecka : fırın

Pelivan : Pehlivan

Peşki : sofra bezi ,önlük

Peştemal: sofra bezi

Pısta : Kötü huylu

Pipiranga : Kelebek

Pipirik:korkak

Pulaa:tumurta yapmamış tavuk,çivciv den büyük

Porta kapısı : Ana kapı, nizamiye kapısı

Potin : Kundura

Pospa : Isıgan otu ile yapılan bir çeşit börek (yemeklerimiz kısmında geçiyor)

Postaki:namaz kılmak için koyun derinden yapılan seccadeye verilen ad.

Prava: çok güzel anlamında çok iyi

Pülçek : saç gibi, ipliksi, mısır püskülü gibi

Pumpar : Sevimli küçük çocuk

S – Ş

Saya: Kadınların giydiği siyah renkli bir çeşit üstlük

Sapısilik: Bir işe yaramaz, (aşağılama olarak)

Semiz : Besili

Seme:ahmak,aptal sersem

Süven : Bahçe çiti olarak kullanılan kısa sırık

Susak ağızlı: Lafını bilmeyen, bos konuşan

Suvan : soğan

Saçak: Evlerin avlusunda bulunan ve depo olarak kullanılan, genellikle ahşap üzerine teneke çatılı yapı kuruluk

Şalamak : Parlamak

Şami: namaz baş örtüsü

Şilbete : tülbent

Şayka: büyükçivi

Şavk: Aydınlık

Şaapmak: yapmak

Şılak:parlak renli

Şavın : kapaklı tabak

Sefte : Siftah, ilk kez

Şefteli: şeftali

Seepme: Tarla sulamada kullanılan, bir kulp ile taşınan ve suyu dağıtarak

Semiz: besili

şılbete : Mendil

Soymantı :yaramaz

Şopar : Sevimli ama yaramaz küçük çocuk

Süpke : süpürge

Sünepe :uyuşuk

T

Tangul tungul:egreti tapılan iş

Tebe: burada anlamında kullanılır

Teşincik:hemem şimdi

Tete: Teyze

Testek:Evin çatısı

Tentene: el işi oya

Tuman:eskiden kadınların giydigi geniş eşofmana benzer bezden yapılan giysi

Tokuç : İnce dal parçası, çubuk

Tomsuk : Tomurcuk, yeni filiz vermiş dal veya yaprak

Tonga : Bacak ve eklem kemikleri (mecazi olarak soy; “makaklar tongası : maymun soyundan gelme)

Toska : Sıhhatli ve gürbüz çocuk

Trakkoşa : Güzel giyimli

Tumba:küçük tepe olan yer

Tuta:tuturuk aynı şeyi tekrarlayan

Tülek : Akıllı, herkesi aldatabilen

Tüvettirmek:itmek,İtelemek

U – Ü

Ümüt :Ümit, umut

Utalamak: zehirlenmek

V – Y – Z

Veren : Viran

Verek :hovarda

Yaan:evet anlamında kulanılan söz

Yağlık : Havlu

Yağ ye mum sıç: İşine geldiği gibi, istediğin gibi yaşa

Yalnayak : Yalınayak

Yastacık : Hanımların hamur açmada kullandıkları yassı ayaksız silidir biçiminde tahta

Yini :yeni

Yüklük :yatak yorgan koyulan yer

Yomsuz:her şeyin kendisinin olmasını isteyen doymak bilmeyen

Yok Ananın örekesi: Bir şeyin olamaıyacağını kızgınlıkla ve aşağılama olarak söylenir

Yuvantılanmak: Yapılması gereken birşeyi yapmamak için oyalanmak

Zare:mısır püskülü demeti

Zere: Aksi takdirde

Zevayit: Olur olmaz lonuşan, konuştuğundan birşey anlaşılmayan

Derleyen:

Hasan AKAR

Hasan ÖZÇİÇEK